10 โครงการนำร่องปรับตัวเพื่อรับมือกับการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ

ชุมชนบ้านท่าช้างตั้งอยู่บนที่ราบลุ่ม ริมคลองปากประ ซึ่งเป็นคลองที่รับน้ำท่าที่ไหลมาจากเทือกเขาบรรทัด ก่อนที่น้ำเหล่านี้จะไหลลงทะเลสาปน้อย  (ทะเลสาปสงขลาตอนบน)  ชาวบ้านโดยส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตร จากพื้นที่เกษตรทั้งหมด 4,175 ไร่ เป็นพื้นที่ทำนา 3,175 ไร่ และที่เหลือ 1,000 ไร่เป็นสวนยางพารา  ชาวบ้านบางคนมีอาชีพปลูกพริก (สด) ขาย  นอกจากนี้ ชาวบ้านยังมีการทำหัตถกรรมจากหญ้ากระจูด ซึ่งหาได้จากพื้นที่ชุ่มน้ำรอบๆ ชุมชน  ชาวบ้านในชุมชนมี 232 ครัวเรือน ประชากร 788 คน

ในอดีตจะมีน้ำหลากในช่วงต้นเดือนพฤศจิกายน-ธันวาคม (น้ำหลากสูงประมาณ 1 เมตร นานประมาณ 30 – 45 วัน) และในทุก 5 – 7 ปี จะมีน้ำท่วมใหญ่ (น้ำลึก 1 – 2 เมตร และนานประมาณ 60 – 90 วัน) ซึ่งชาวบ้านจะเริ่มทำนาปลูกข้าวตั้งแต่เดือนสิงหาคม และเก็บเกี่ยวในช่วงเดือนมกราคม ซึ่งน้ำที่หลากมาไม่ได้มีผล กระทบต่อนาข้าวมากนัก เพราะต้นข้าวเติบโต จนสามารถทนต่อน้ำหลากได้  แต่ในช่วงหลายปีที่ผ่านมา เกิดน้ำท่วมใหญ่บ่อยครั้งเกือบทุกปี ทำให้ชาวบ้านต้องปรับเปลี่ยนวิธีการทำนาใหม่ เป็นการปลูกข้าวปีอายุสั้น (พันธุ์ปรับปรุงที่ราชการส่งเสริม ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2525) ตั้งแต่กลางเดือนเมษายน/พฤษภาคม และเก็บเกี่ยวให้แล้วเสร็จในเดือนกรกฎาคม/สิงหาคม และอาจปลูกข้าวนาปรังอีกครั้งในช่วงกลางเดือนกันยายน ซึ่งจะไปเก็บเกี่ยวในดือนกุมภาพันธ์/มีนาคม

กลุ่มชาวบ้านที่รวมตัวกันภายใต้ชื่อ “วิชาลัยรวงข้าว” ซึ่งตั้งขึ้นมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2547 เป็นส่วนหนึ่งของเครือข่ายชาวนาทางเลือกพัทลุง ภายใต้การสนับสนุนของเครือข่ายเกษตรทางเลือกภาคใต้ โดยมีภาคีความร่วมมืออื่นๆ เช่น ศูนย์วิจัยข้าวพัทลุง โรงเรียนบ้านท่าช้าง วิทยาลัยภูมิปัญญาชุมชน มหาวิทยาลัยทักษิณ  ปัจจุบัน กลุ่มมีสมาชิก 60 ครอบครัว และมีนายอำมร สุขวัน เป็นประธาน

โครงการนี้เป็นการศึกษาทดลองเพื่อหาพันธุ์ข้าวพื้นบ้านที่มีอายุสั้นและมีความเหมาะสมในการเพาะปลูก ภายใต้สภาพเงื่อนไขของชุมชน เพื่อปลูกในพื้นที่นาหลังน้ำท่วม โดยวางแผนว่าจะมีอาสาสมัครชาวนาไม่น้อยกว่า 20 คน ที่มาร่วมทดลองในแปลงนารวม ประมาณ 20 ไร่ โดยทางกลุ่มวางแผนที่จะทดสอบพันธุ์ข้าว 10 สายพันธุ์ คือ สังข์หยด เฉี้ยง เล็บนก ช่อจังหวัด เหนียวดำ หัวนา นางกราย ไข่มดริ้น อุเด็น และหน่วยเขือ

< กลับไปด้านบน >

    ชุมชนเกษตรกรคลองจินดาเป็นชุมชนชาวสวนเก่าแก่ เป็นแหล่งผลไม้ที่ขึ้นชื่อ เนื่องจากมีข้อได้เปรียบด้านภูมิประเทศ ที่เป็นที่ราบลุ่ม มีคลองจินดา ที่แยกมาจากแม่น้ำท่าจีน และอยู่ใกล้กับกรุงเทพ  การทำสวนของเกษตรกรในชุมชนมักจะเป็นลักษณะของสวนยกร่อง ปลูกองุ่น ส้ม ละมุด ฝรั่ง ชมพู่ พุทรา มะพร้าวน้ำหอม  แต่ก็มีพื้นที่บางส่วนที่ใช้ทำนาปลูกข้าว  ตำบลคลองจินดาประกอบด้วย 14 หมู่บ้าน 1,132 ครัวเรือน ประชาการราว 5,793 คน และมีพื้นที่เกษตรรวมกันประมาณ 14,561 ไร่

ในอดีต ชาวบ้านส่วนใหญ่จะมีอาชีพทำนาเป็นหลัก แต่ก็จะทำสวนไม้ผลผสมผสานบริเวณพื้นที่ริมน้ำ ปลูกหมาก ส้มโอ มะพร้าว กล้วย  ต่อมา เมื่อมีการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานต่างๆ และวิถีการทำสวนยกร่องแบบชาวสวนดำเนินสะดวกได้แพร่เข้ามา ทำให้ชาวบ้านจึงเลิกทำนา (เพราะสามารถทำนาได้เพียงปีละครั้ง จึงได้ผลตอบแทนน้อย) ปรับเปลี่ยนที่นาเป็นสวนยกร่อง และนำพันธุ์ผลไม้จากเมืองนนท์และที่ต่างๆ เข้ามาปลูกกันอย่างแพร่หลาย ส่วนชาวบ้านที่ยังอยากทำนาอยู่ ก็อาจปลูกข้าวในท้องร่องสวน เพื่อให้มีข้าวพอกิน

ที่ผ่านมา คลองจินดาไม่ค่อยประสบกับวิกฤติจากสภาพอากาศบ่อยนัก  มีน้ำท่วมใหญ่ที่สำคัญๆ ซึ่งเกี่ยวข้องกับลมมรสุมใหญ่ เช่น ในปี พ.ศ. 2548 พ.ศ. 2515 และ พ.ศ. 2526-27 ที่เกิดน้ำท่วมใหญ่ แต่ก็มีความเสี่ยงจากน้ำท่วมประจำปี เนื่องจากเป็นพื้นที่รับน้ำจากน้ำเหนือที่จะไหลลงสู่กรุงเทพในช่วงเดือนตุลาคม-พฤศจิกายน ซึ่งเป็นช่วงเวลาเดียวกันกับที่น้ำทะเลขึ้นสูง จึงทำให้เกิดปัญหาน้ำท่วมขัง ซึ่งส่งผลกระทบต่อการทำเกษตรของเกษตรกรได้  ปัญหาที่สำคัญกว่าสำหรับเกษตรกรชาวสวนที่คลองจินดาคือ ปัญหาอากาศร้อน เนื่องจากส่งผลกระทบต่อการเจริญเติบโตของพืช การออกดอก/ติดผล รวมทั้งโรคและแมลงศัตรูพืชที่ระบาดเพิ่มขึ้น รวมไปถึงความผันผวนของสภาพอากาศ ที่ร้อนจัด ลมแรง และมีฝนตกแบบหนัก และทิ้งช่วง ซึ่งทำให้การทำเกษตรของชาวบ้านยุ่งยากซับซ้อนมากขึ้น

แต่อย่างไรก็ตาม ชาวบ้านได้ทำการปรับตัวเพื่อรับมือกับความผันผวนของสภาพอากาศไปบ้างแล้ว เช่น การใช้แสลนเพื่อพรางแสงให้ต้นไม้ผล การห่อกระดาษให้กับผลไม้เป็น 2 ชั้น การใช้สารเคมีเพื่อควบคุมโรคและแมลงศัตรูพืช การทำคันดินเพื่อป้องกันน้ำท่วม การเสริมไม้ค้ำยันให้กับไม้ผล (กันลมพัดกิ่งหัก/ฉีดขาด) รวมไปถึงการเปลี่ยนชนิดพืชที่ปลูก ที่สามารถทนกับอากาศร้อนและความผันผวนของสภาพอากาศได้

กลุ่มเกษตรยั่งยืนคลองจินดา โดยการสนับสนุนของมูลนิธินโยบายสุขภาวะ ได้ริเริ่มจัดทำโครงการนำร่องด้านการเกษตรในการปรับตัวเพื่อรับมือกับการเปลี่ยนแปลงของภูมิอากาศ โดยมีเป้าหมายเพื่อศึกษาสภาพปัญหา การปรับตัว ความเสี่ยง และความเปราะบางของเกษตรกรในพื้นที่ ตลอดจนทำการทดสอบวิธีการปรับตัว ที่จะช่วยสร้างความมั่นคงด้านอาหารให้กับชาวบ้านเพิ่มขึ้น ร่วมกับเกษตรกรตัวอย่าง 10 ราย

< กลับไปด้านบน >

ชุมชนดอยแม่วินตั้งอยู่บนภูเขาสูง  ชาวบ้านส่วนใหญ่เป็นชาวปกาเกอะเญอ (กระเหรี่ยง) ชาวม้ง และคนพื้นราบที่อพยพขึ้นไปอยู่บนดอย รวมทั้งหมด 19 หมู่บ้าน  ชาวบ้านส่วนใหญ่ทำอาชีพการเกษตร ปลูกผักและไม้ผลเมืองหนาวเป็นรายได้  พื้นที่ทำนาปลูกข้าวมีไม่มาก เนื่องจากสภาพภูมิประเทศเป็นภูเขาสูง แต่อาจมีการปลูกข้าวไร่ในบางส่วน  มีการเลี้ยงวัวเป็นอาชีพเสริม (วัวเนื้อ) โดยเลี้ยงปล่อยตามป่า

ในอดีต สภาพอากาศจะเย็นเกือบตลอดทั้งปี ยกเว้นเฉพาะในเดือนเมษายน – พฤษภาคม ที่อาจมีอากาศร้อนบ้าง  และอาจเกิดไฟป่าในช่วงเดือนมีนาคม – เมษายนบ้าง  แหล่งน้ำส่วนใหญ่มีน้ำเกือบตลอดทั้งปี ถ้าจะแห้ง ก็เฉพาะช่วงเดือนเมษายนเพียง 1 – 2 สัปดาห์  ปัญหาการขาดแคลนน้ำดื่ม-น้ำใช้จึงไม่มากนัก

สภาพอากาศที่ผันผวนในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา เริ่มปรากฎการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศในทุกฤดู  เริ่มจากฤดูฝน ที่ฝนตกหนักมากขึ้น และจะมีปัญหาน้ำหลากในช่วงเดือนกันยายน – ตุลาคม ที่ปริมาณน้ำมีมากขึ้น จนทำให้พื้นที่เสียหายจากน้ำท่วมมีบริเวณกว้างขึ้น และเริ่มมีปัญหาดินถล่มเพิ่มขึ้น  ส่วนในฤดูหนาว สภาพอากาศร้อนขึ้น จนเริ่มมีผลกระทบต่อไม้ผลเมืองหนาว ที่ให้ผลผลิตลดลง แต่ในบางปี ก็มีสภาพอากาศหนาวจัด จนทำให้สัตว์เลี้ยง (รวมถึงวัว-ควาย) ตายลงเป็นจำนวนมาก  รวมไปถึงสภาพอากาศที่แตกต่างกันระหว่างกลางวัน-กลางคืน (กลางวันร้อนมาก แต่กลางคืนหนาวมาก)  ส่วนในหน้าร้อน สภาพอากาศร้อนและแห้งแล้งมากขึ้น จากเกิดปัญหาไฟป่า แหล่งน้ำเหือดแห้ง ขาดแคลนน้ำอุปโภค-บริโภค เป็นต้น  ความเปลี่ยนแปลงของสภาพอากาศเหล่านี้ได้เริ่มส่งผลกระทบต่อชีวิตความเป็นอยู่และการทำมาหากินของชาวบ้านในชุมชนดอยแม่วินเด่นชัดขึ้น

แม้ว่าชาวบ้านจะได้เริ่มทำการปรับตัว เช่น ในกรณีของน้ำท่วมข้าว (ช่วงกันยายน-ตุลาคม) เกษตรกรจะเร่งการปลูกข้าวให้เร็วขึ้น (เพื่อให้ข้าวสุกพร้อมเก็บเกี่ยวก่อนน้ำหลาก) ทดลองพันธุ์ข้าวใหม่ที่มีอายุสั้นลง หรือการรับฟังข้อมูลข่าวสารเกี่ยวกับปริมาณฝน (เพื่อจะได้สามารถไปเกี่ยวข้าวก่อนน้ำหลาก)  การปลูกไม้ยืนต้นริมลำห้วย  การปลูกหญ้าแฟก เพื่อลดการพังทลายของดิน  สร้างแหล่งน้ำสำรอง  เลี้ยงสัตว์ในบริเวณใกล้บ้าน ที่สามารถดูแลได้ทั่วถึงมากขึ้น และการอนุรักษ์ป่าโดยรวมเพิ่มขึ้น

ทางเครือข่ายการจัดการทรัพยากรลุ่มน้ำวางตอนบน และองค์การบริหารส่วนตำบลแม่วิน ได้ร่วมกันจัดทำโครงการสนับสนุนให้ชาวบ้านได้ทำการปรับตัว โดยเน้นที่การสร้างการรับรู้ให้กับชาวบ้านเกี่ยวกับปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (ชาวบ้านจำนวนมากเชื่อว่า ความผันผวนของสภาพอากาศเกิดจากการลงโทษของพระเจ้า/ผี) การสร้างเครือข่ายในการเฝ้าระวังดินถล่ม และการจัดการพื้นที่การเกษตรที่ช่วยป้องกันดินถล่ม (เช่น การปลูกพืชยึดดิน คลุมดิน การทำเกษตรอินทรีย์)

< กลับไปด้านบน >